Unha traxedia rusa

Pavel Florenski (1882-1937)

“Pola tarde apareceu a aurora polar. Na parte setentrional do ceo xurdiu un ronsel de luz azulada parecida á da lúa chea ascendente, pero máis intensa e nidia. Ese segmento de luz elevábase por enriba do horizonte mentres a luminosidade aumentaba polo nordeste. A continuación empezaron a separarse uns arcos concéntricos que se estendían polo firmamento no sentido da latitude. Un instante despois eses arcos empezaron a desfacerse e formaron unha especie de toldo coroado polo cénit. Os postes dese toldo non eran outra cousa que fluxos de enerxía paralelos que se liberaban na atmosfera cara ao nadir; eran fluxos de corpúsculos que motivaban a fosforescencia do gas rarefacto”.

Este fragmento pertence a unha carta que Pavel Florenski remite ao seu fillo Vasiushka o sete de xaneiro de 1937, uns meses antes de ser axustizado nun bosque, nalgún lugar próximo a San Petersburgo, cidade daquela coñecida como Leningrado.

Florenski pasou os últimos catro anos da súa vida cativo nas illas Solovki, un inferno de xeo no mar Branco a pouco máis de cen quilómetros do Ártico. Aquel campo de traballo era unha das pedras angulares dun complexo sistema coñecido polo acrónimo de Gulag, que abranguía todo o territorio do superestado soviético.

Florenski constitúe un dos casos máis extraordinarios na cultura do pasado século. Con pouco máis de vinte anos abandona unha brillante carreira científica (era doutor en física e matemáticas) para ir á procura da verdade a través da fe, seguindo: “un raio sutilísimo, que era ou unha luz invisible ou un son imperceptible”. La columna y el fundamento de la verdad (Ed. Sígueme, 2010) representa a culminación desa busca, da comprensión integral do mundo entendendo o dogma desde a experiencia relixiosa persoal. Florenski tamén coqueteou co simbolismo literario e explorou o camiño de disciplinas até aquel momento incipientes como a lingüística, a semiótica ou a enxeñaría electrónica.

Vista das Solovki na actualidade.
Fotografía de Jarle Ree.

O profundo coñecemento das culturas clásicas e caucásicas e das súas tradicións artísticas elevárono a un posto preeminente na estética da arte; unha das súas obras máis influentes, La perspectiva invertida (Ed. Siruela, 2005), é un compendio das súas clases de Teoría da Perspectiva nos Talleres Superiores Artísticos e Técnicos instaurados trala revolución de 1917; nela Florenski defende afervoadamente un sistema de representación baseado na espiritualidade, reivindicando o sentido simbólico da arte como contrapunto á ditadura das leis euclidianas como matriz da arte occidental.

A comuñón de todas as esferas do saber que propugnaba Florenski comporta unha visión global da realidade, unha unión indisoluble entre beleza e coñecemento que se reflicte noutro parágrafo da mesma misiva: “Fágoche unha descrición tan detallada da aurora polar intencionadamente, pois as observacións dese xénero deben fixarse e acumularse. Na literatura, malia que milleiros de persoas a teñen observado, atópanse poucos relatos precisos deste fenómeno. Lamento moito non poder facer observacións magnéticas, pois carezo de compás”.

Florenski e Bulgakov vistos por Nesterov.
Os filósofos (1917)

A prosa urxente das cartas de Florenski á súa familia (publicadas no 2005 por Siruela baixo o título de Cartas de la prisión y de los campos) constitúe un tratado de filosofía moral onde traza suxestivos itinerarios para a educación dos fillos. A lectura da obra produce un fondo desasosego; Florenski é consciente que non volverá ver aos seus e dalgún xeito vese na obriga de de ficcionar, de dulcificar a súa penosa existencia para mitigar a dor dos seres queridos. Nas súas liñas non atopamos nin un só lamento, nin un reproche. Florenski permaneceu a carón do seu pobo, sabendo as consecuencias que esta decisión lle había reportar. De cando en vez percíbese algún momento de febleza, de espanto: “Son as seis da mañá. A neve descende polo río e un vento enfurecido faina xirar en remuíños. Nas naves baleiras golpean as fiestras cos cristais rotos. O vento sopra e irrompe na habitación. Até min chegan os berros angustiados das gaivotas. E sinto con todo o meu ser a insignificancia do home, das súas obras, dos seus afáns”.

Florenski encarna de xeito paradigmático a traxedia do individuo fustigado polo destino colectivo de Rusia, a perpetua loita entre arte e historia, entre a beleza da creación e a barbarie encarnada polo autoritarismo dos réximes zarista e soviético, auténticas máquinas de aniquilar talento.

Anatomía do Gulag

A diferenza do Holocausto, do cal existen algunhas gravacións, a experiencia dos campos soviéticos divulgouse principalmente a través da escrita; casos coma o de Florenski foron testemuñas directas das atrocidades. Varlam Shalámov retratou a vida do Gulag nos Relatos de Kolimá (Ed. Minúscula, vol. I-IV, 2007-2011), historias curtas e abafantes que cortan coma un gume pola minuciosidade á hora de amosar o horror cotián: “Os vellos do lugar calculaban con exactitude o frío sen termómetro: se había néboa xeada quería dicir que estaba a corenta baixo cero; se ao expulsar o aire este saía cun asubío pero aínda non custaba respirar significaba que facía corenta e cinco graos; se a respiración era ruidosa e faltaba o aire, entón é que estábamos a cincuenta. Por debaixo dos cincuenta e cinco o cuspe xeábase ao voo. O cuspe xeábase no aire había xa dúas semanas”.

O campo de Kolimá, situado na Siberia oriental, tivo prisioneiros ilustres como o poeta Osip Mandelshtam, cuxo último alento rememora Shalámov: “O poeta morría. As grandes palmas das mans inchadas pola fame, os dedos brancos, sen unha gota de sangue, e as sucias e crecidas unllas, como canas, repousaban sobre o peito, sen protexerse do frío. Antes metía as mans entre a roupa, sobre a pel espida pero agora o seu corpo non conservaba o suficiente calor. A luz caía aos pés do poeta, que xacía, como un caixón na escura profundidade dunha ringleira de liteiras de dous pisos. De cando en vez os dedos das mans movíanse, chasqueaban coma castañolas, apalpaban un botón ou un burato no chaquetón, varrían algún lixo e detíñanse de novo (…). Morreu ao anoitecer. Pero non o deron de baixa até dous días despois; durante ese tempo os seus enxeñosos veciños lograron facerse co pan do defunto. O morto levantaba a man coma un boneco, coma unha marioneta. De modo que morreu antes da data da súa morte –detalle non exento de valor para biógrafos futuros”.

Shalámov é consciente da necesidade de mostrar ao mundo as humillacións que sufriron arbitrariamente millóns de seres humanos, vítimas do despotismo e da megalomanía dunhas elites políticas que pasaron por méritos propios a engrosar a historia universal da infamia.

Kolimá no máis crú do crú inverno. Fotografía: Tomasz Kizny.

A rusa é unha alma atormentada per se. Este particular sentido da existencia embargaba toda a atmosfera cultural da Idade de Prata da literatura desta nación, durante a primeira metade do século pasado. Jorge Bustamante García sintetiza no prólogo de El instante maravilloso. Poesía rusa del siglo XX (Universidad Autónoma de México, 2004) un tempo ambiguo, de esplendor tinguido de traxedia, unindo o destino de tres poetas esenciais. Antes de suicidarse Esenin escribiu: “Morrer non é novo e vivir tampouco novo é”. Maiakovski respondeu a este poema con outro: “Morrer é difícil pero vivir é moito máis difícil”, pouco antes de se disparar un tiro cunha escopeta. “Non está ben Sergei, non está ben Volodia”, recriminoulles a ambos Marina Tsvetaieva, para colgarse pouco despois dunha árbore coa mesma soga que algún tempo antes Pasternak lle cedera para amarrar a súa pobre maleta.

Bustamante conclúe que eses poetas foron “silenciados, esquecidos e mangoneados de mil maneiras”; no entanto, hoxe a súa poesía constitúe o verdadeiro patrimonio do pobo ruso. Trazo común a toda civilización.