Sendeiros luminosos

En 1916, aproveitando o seu traballo como cartógrafo para unha compañía de minas de ferro, Robert Flaherty (1884-1951) filmou a vida das comunidades de inuits que poboaban as marxes do curso alto do río Hudson. Mentres preparaba a montaxe definitiva o lume dun cigarro prendeu na película ortocromática reducindo a cinsas o material orixinal. Os espectadores que tiveron oportunidade de ver algún fragmento daquel filme perdido, intitulado Eskimo, eloxiaron o seu valor antropolóxico, pero Flaherty sempre desconfiou da súa calidade cinematográfica; segundo el o interese daquelas escenas radicaba unicamente no seu exotismo.

Morning Cleaning. Jeff Wall (1999)

Meses despois unha empresa peleteira sufragou unha nova viaxe do cineasta ao mesmo lugar. Flaherty partiu coas ideas claras, co obxectivo de diluír a anécdota nun relato que reflectise a loita do ser humano pola supervivencia. Nanuk, un dos inuits cos que trabara amizade, foi elixido para protagonizar a epopeia. Desta vez Nanuk, xa familiarizado cos procedementos cinematográficos, “coñecedor do seu papel”, adopta un rol próximo ao dun actor; consciente de que os seus xestos e movementos van ser logo plasmados nunha pantalla. É neste punto exacto que converxen realidade e ficción.

Fotograma de Nanuk o esquimó.

Nanuk, o esquimó (Nanook of the North, 1922), foi o resultado daquela segunda experiencia de Flaherty e pasou á historia como a primeira película documental. O paradoxo desta obra fundacional é que naquela inmensidade albina hai unha posta en escena, que non atinxe só a “interpretación” de Nanook, senón tamén a outros elementos pertencentes ao terreo da ilusión cinematográfica como a construción dun iglú seccionado á metade para facilitar a rodaxe no seu interior.

Nesta mesma tesitura, a medio camiño entre o real e a súa representación, inscríbese a obra de Jeff Wall (Vancouver, 1946). O sendeiro sinuoso (Centro Galego de Arte Contemporánea, Santiago de Compostela) é a retrospectiva dunha obra voluntariamente errática, que transita por diferentes formatos e xéneros co fío condutor da práctica fotográfica, elaborando un discurso que dialoga coa historia da arte, co propio cinema ou coa ficción narrativa.

Wall aprendeu ben cedo, mentres traballaba restaurando negativos cinematográficos, que o cine non deixa der ser unha sucesión de fotografías pegadas sobre celuloide. Neste sentido, Morning Cleaning, a obra que serve de pórtico á mostra, sintetiza moitos dos seus anceios como artista visual. A partir dunha escena cotiá, que retrata un empregado do pavillón da Fundación Mies van der Rohe en Barcelona realizando a limpeza diaria das instalacións, Wall captura un momento único e efémero. A imaxe resultante presenta unha realidade estilizada a través do encadre, que as caixas de luz —signo distintivo da obra de Wall— xunto coa escala contribúen a transformar a percepción das fotografías equiparándoas con outras disciplinas consideradas “artísticas” como a pintura.

Picture for Women. Jeff Wall (1979)

O operario de Morning Cleaning, como Nanuk, engade o artificio da actuación, contribúe a xerar a posta en escena. Wall crea unha situación despois de elixir o personaxe e estimular a súa relación coa contorna, do mesmo xeito que nós como espectadores cando nos internamos nese sendeiro sinuoso participamos dunha revelación. A carón das fotografías de Wall atopamos outras dos grandes mestres da disciplina: Stieglitz, Sander, Arbus ou Evans marcan afinidades —non necesariamente influencias—. O que Wall nos amosa é un traxecto plausible que nos transporta da orixe aos límites da fotografía, reflexionando sobre o estatuto da imaxe mesma, a través dun dos eixos da creación artística, o concepto de mímese, e a ambigüidade inherente á fotografía como arte.

Malia todo o anterior, se cadra o máis fascinante desta exposición é que non é preciso ser un entendido para participar da experiencia estética, porque máis alá dos códigos que rodean a arte e das súas múltiples imposturas o que latexa na obra de Wall é ese mesmo afán que reflectían os versos de Matsuo Bashō (1644-1694), quen nunha perpetua peregrinaxe polo seu Xapón natal reflexionaba sobre a súa poética do seguinte xeito: “Non sigo o camiño dos antigos, procuro aquilo que eles buscaban”.