Chejov en Anatolia

Anton Chejov relata en Las bellas (1888) unha viaxe de adolescencia na compañía do seu avó pola ribeira do río Don durante un sufocante día de agosto. Na metade do traxecto detéñense nunha fonda para dar de beber aos cabalos e descansar. A fin de que lles sirva un té aos visitantes o dono do negocio, “un armenio de suprema fealdade” chama pola súa filla. Cando aparece a moza os forasteiros quedan obnubilados pola súa fermosura, xorde unha sorte de epifanía cuxo efecto o narrador describe con estas palabras: “como se unha brisa fresca inundase a miña alma, varrendo todas as impresións do día, todo o tedio, todo o pó do camiño”.

Unha escena similar acontece na película de Nuri Bilge Ceylan Érase una vez en Anatolia (2011); un grupo de homes chega de noite a unha pousada e logo dunha frugal cea, e de soportar a impertinente conversa do anfitrión, asisten á aparición case pantasmal dunha rapaza á que contemplan nun silencio reverencial, para de inmediato somerxerse nos seus pensamentos. A emoción da secuencia radica, máis que nese rostro anxelical, na profunda tristeza que exsudan as faciana dos homes. Mentres o adolescente de Las bellas compara a visión co “chispazo dun lóstrego” propio da xuventude, para os protagonistas do filme, o médico Cernal e o fiscal Nusret, esa beleza furga na ferida de ambos, provocada pola perda das súas respectivas mulleres.

A mirada do doutor Cernal transmite a nostalxia pola felicidade perdida.

Nese punto do traxecto fílmico o asunto central da obra de Ceylan quedou difuminado: ninguén semella xa preocuparse por atopar o lugar onde está soterrado un cadáver que buscan seguindo as indicacións dos asasinos confesos. A trama converteuse nunha excusa para abordar as incertezas da existencia a través da voz dos personaxes e da paisaxe. Ceylan sitúa nun primeiro plano as transcendentais conversas entre Cernal e Nusret, preñadas de reflexións sobre o amor, a morte ou a xustiza, e nun plano inferior as dos máis humildes –os policías, o soldado ou os (des)enterradores– embebidos en disputas domésticas como o cobro das horas extras ou os difusos límites dos termos municipais. E como pano de fondo, unha paisaxe inabarcábel, un horizonte que se perde na inmensidade da noite para recalcar a insignificancia do home e das súas obras, o noso intento van de aprehender os enigmas da natureza e da vida. Explícao Chejov do seguinte xeito no relato antes citado: “Xa sexa o pastor que alinda as vacas, o agrimensor que se dirixe ao muíño no seu carro ou as damas e cabaleiros que dan o seu paseo vespertino; todos eles miran a posta de sol e atópana incriblemente fermosa. Pero ninguén pode explicar onde reside esa beleza”.

A paisaxe inabarcábel de Anatolia esvae as inquedanzas humanas e convérteas en meras anécdotas.

Las bellas constitúe unha viaxe iniciática, ao contrario de Érase una vez en Anatolia, que funciona máis ben como unha viaxe cara ao nada, unha reminiscencia de El sabor de las cerezas (1997) de Abbas Kiarostami, onde un home, coa intención de suicidarse, conduce o seu coche sen descanso na procura de alguén que enterre o seu corpo. Ademais do paralelismo argumental, ambos os cineastas afondan na potencialidade expresiva da repetición deténdose en acontecementos en aparencia pequenos, pero de gran poder denotativo. A intención última desta minuciosidade é transcender o real e convertelo en simbólico, que o particular acabe por ceder ante o universal. Chejov, Kiarostami e Ceylan exprésanse sen necesidade de levantar a voz, esixindo do espectador un esforzo engadido para oír e escoitar, para arroxar luz sobre a zona de sombra das paixóns humanas.

Chejov foi un médico piadoso que a miúdo non cobraba polos seus servizos aos pobres. Ceylan reflicte o espírito do escritor ruso no personaxe de Cernal. A autopsia practicada ao cadáver de Érase una vez en Anatolia desvela algún tipo de información que o doutor evita citar no informe. Nunca coñeceremos as razóns que o levan a falsear un documento oficial, pero na súa mirada albiscamos un aceno reflexivo que dá sentido ao pensamento humanista: que necesidade hai de máis sufrimento?