Bron/Broen sobre augas turbulentas

No imaxinario colectivo europeo as sociedades escandinavas asoman como oasis de benestar e xustiza social, porén esas comunidades apracibles, as máis das veces sustentadas na súa propia autocomplacencia, son sacudidas de cando en vez por algún suceso truculento, como aconteceu co asasinato do primeiro ministro sueco Olof Palme en 1986 ou coa recente masacre da illa norueguesa de Utøya en xullo de 2011. É neses momentos de confusión cando albiscamos a fraxilidade dese mundo en aparencia perfecto.

A paisaxe escandinava cos seus inmensos espazos naturais asolagados pola brétema, o misterio inefable das auroras boreais, a neve que ao derreterse se funde en torrentes de augas cristalinas... Unha combinación de misterio e beleza natural que constitúe o caldo de cultivo idóneo para o desenvolvemento dun xénero literario coñecido como o Nordic Noir, fenómeno editorial encarnado por unha longa nómina de escritores que, a través da ficción policíaca, exploran a cara menos amable dos países nórdicos incidindo nos desaxustes e as perturbacións ocasionadas polas desigualdades sociais.

Saga (Sofia Helin) e Martin (Kim Bodnia), a parella de investigadores de Bron/Broen representan respectivamente o rigoroso carácter sueco e o danés, "máis latino".

En paralelo ao boom editorial da novela negra, nos últimos anos foi tomando corpo no norte de Europa unha ficción televisiva que transita por lugares narrativos comúns e que se presenta ao espectador baixo o envoltorio dunha factura impecable. Logo do éxito mundial de Forbrydensen (referendado pola súa secuela americana The Killing) e do impacto doutros produtos notables, como a adaptación británica da mítica serie Wallander ou a sueca Sebastian Bergman (ambas emitidas pola BBC Four), o último éxito televisivo escandinavo de impacto internacional é Bron/Broen (‘ponte’, en sueco e danés respectivamente), unha coprodución realizada en 2011 pola SVT1 e a DR1, que ha contar en breve cunha versión americana e con outra coproducida por Francia e o Reino Unido e titulada The Tunnel.
A premisa de arranque de Bron/Broen é a seguinte: logo dunha apagada que deixa ás escuras as áreas metropolitanas de Malmö e Copenhague, aparece un cadáver na ponte de Oresund, xusto na liña imaxinaria que separa os territorios de Suecia e Dinamarca. A sorpresa prodúcese pouco despois, cando a análise forense dictamina que a parte inferior do corpo se corresponde coa dunha prostituta danesa desaparecida cinco anos atrás e a parte superior coa dunha coñecida política sueca. O lugar onde foi atopado o cadáver determina que a investigación sexa levada a cabo conxuntamente por policías de ambos os dous países.

Un cadáver seccionado, abandonado xusto no límite entre os dous países, é o punto de partida do relato.

Como acontecía en Forbrydelsen, a trama de Bron/Broen bascula entre a investigación policial e as peripecias persoais da peculiar parella protagonista: a sueca Saga Norén, unha axente con síndrome de Asperger que entende a vida apenas no seu sentido literal, e Martin Rohde, un danés, sinxelo e apaixonado, cheo de sentido do humor, que se queixa constantemente de dor de testículos porque lle acaban de practicar unha vasectomía. Os personaxes de Saga e Martin funcionan como espellos dos seus respectivos países: a sueca, individualista, hiperracional e obsesionada co traballo, o danés, pola contra, impulsivo e sentimental.
Bron/Broen incardínase na longa tradición de denuncia social do Nordic Noir, inaugurada nos setenta pola parella de escritores Per Wahlöö e Maj Sjöwall, que, co pretexto de narrar as aventuras e desventuras do inspector Martin Beck, puxeron o foco sobre os moitos pecados da mal chamada “sociedade do benestar” sueca: a pobreza, a marxinalidade, o alcoholismo, os prexuízos, a especulación urbanística, a corrupción policial, etc. Na mesma liña, a serie de novelas creadas por Henning Mankell sobre o inspector Kurt Wallander e as súas posteriores adaptacións televisivas, poñen o acento nos problemas da sociedade sueca contemporánea como a inmigración ilegal ou a trata de mulleres, entre outros. No caso de Bron/Broen, o obxecto de denuncia é unha forma de violencia latente que se vai concretando a través dunha ampla nómina de personaxes protagonistas e secundarios. Todos xuntos compoñen un cadro de pobreza, marxinación, maltrato, enfermidade, delincuencia e prexuízos raciais, moi afastado do ideal democrático e de paz social promovido polos poderes públicos dos dous países.

Ponte de Oresund, cordón umbilical narrativo de Bron/Broen.

Con todo, un dos elementos máis interesantes da serie é o feito de que sexa  o asasino quen se ocupe de subliñar as eivas desta sociedade idealizada a través dos seus xogos macabros cos policías. É precisamente este ser manipulador e depravado o encargado de pór enriba da mesa os grandes erros das democracias europeas —a corrupción política, o trato aos inmigrantes, o traballo infantil, etc.— que os gobernantes, coa complicidade silenciosa dos cidadáns, tratan de ignorar.

O éxito de Bron/Broen radica nesa contradición inherente ao ser escandinavo: o contraste entre os espazos pulcros e ordenados das cidades do norte e as almas atormentadas que as habitan. Un pano de fondo perfecto sobre o que proxectar unha visión do crime como elemento consubstancial á condición humana. 

Samizdat: a literatura prohibida

Existe no seo da historia unha fricción constante entre a liberdade creativa e a obsesión do poder por controlar a difusión das ideas, desde réximes dotados de férreos mecanismos censores até as democracias modernas, que empregan métodos máis sofisticados pero igualmente perversos, como a ditadura dos mercados. A este ímpeto reaccionario enfróntase a audacia de persoas e colectivos que trataron de eludir a maquinaria represora do Estado; un bo exemplo disto é o samizdat, un movemento que se desenvolve no contexto da Rusia soviética.

O termo samizdat provén da conxunción de sam (eu mesmo) e izdat (editorial), e refírese á copia e distribución da literatura prohibida polo réxime soviético. Este sistema, definido pola poeta Anna Akhmátova como o “período pre-Gutenberg” da literatura soviética, consistía en que, unha vez rematada a obra, o escritor entregaba un exemplar a un amigo, este realizaba unha ou varias copias que á súa vez pasaban a mans doutras persoas, as cales repetían a mesma acción de xeito sucesivo. A través do samizdat teceuse unha complexa rede de cultura autoeditada que sobrevivía á marxe da ortodoxia oficial representada pola editorial do Estado, a Gosizdat.

Alexandr Solzhenitsyn (1918-2008) foi a voz de milleiros de presos nos campos de traballo soviéticos.

O samizdat atinxía todo tipo de publicacións: literarias, filosóficas, teolóxicas, eróticas… Calquera escrito que desafiase a doutrina do realismo socialista era susceptible de ser perseguido desde os altos estamentos do poder. O comiso destas obras clandestinas supuña o castigo do autor e do mensaxeiro e as súas condenas a prisión, ao desterro ou aos campos de concentración.

Un segundo estadio do samizdat consistía na saída da obra máis alá do pano de aceiro. Ao ser publicados en occidente os autores convertíanse en disidentes. Paradoxalmente a visibilidade no exterior conferíalle certa tranquilidade ao escritor, aínda que non constituía garantía ningunha de seguridade fronte ás atrocidades do poder, nin para eles nin para as súas familias.

Exemplo de samizdat mecanografado existente no Museo do Gulag.

Un dos paradigmas desta época convulsa é o do escritor Alexandr Solzhenitsyn; a súa novela Un día en la vida de Ivan Denisovich (1962) publicouse na revista Nóvy Mir (dirixida por Alexandr Tvardovski), núcleo de pensamento e símbolo do aperturismo durante o período coñecido como o desxeo. Pero, despois da desaparición de Kruschev, Solzhenitsyn caeu en desgraza: a súa obra máis célebre, Archipiélago Gulag, o monumental estudo sobre o sistema de prisións soviético que conduciu ao aniquilamento de millóns de persoas, só puido ser editado en París en 1973.

Archipiélago Gulag circulou en versión samizdat durante anos, pero tamén foron introducidas numerosas copias da novela desde o exterior que os rusos devoraban na clandestinidade. A este tráfico de novelas publicadas en Occidente que recalaban en territorio soviético denominóuselle tamizdat.

Era tal o interese que espertou a obra de Solzhenitsyn que mesmo existía unha edición especial de Archipiélago Gulag destinada aos altos cargos do partido. Amén disto, as obras confiscadas pasaban a engrosar departamentos privados das bibliotecas que só se podían consultar con permisos especiais. Así, os membros das altas esferas eran os que degustaban as obras de maior calidade, obras que nunha alta porcentaxe tiñan como denominador común a crítica do pasado stalinista.

A sátira antisoviética El maestro y Margarita (1928-1940) de Mihail Bulgakov foi unha das obras de maior percorrido en versión samizdat.

Outro dos libros que se leu con intensidade en Rusia foi Doctor Zhivago de Boris Pasternak, publicado por primeira vez en 1957 por Feltrinelli nunha dobre edición: en italiano e en ruso. Pasternak, refuxiado na tradución dos clásicos, viuse na obriga de rexeitar voluntariamente o Premio Nobel; Solzenitsin, pola contra, aceptou con orgullo o galardón, xesto que o converteu nun símbolo da loita pola liberdade de expresión.

Joseph Brodsky e Vladimir Nabokov, ambos os dous exiliados nos Estados Unidos, estiveron tamén no limbo da Rusia comunista. Brodsky, acusado a mediados dos cincuenta de parasitismo social, non deixou de escribir os seus versos en ruso (pensaba que o idioma, ao contrario que a historia, era un instrumento milenario). Nabokov, pola súa banda, sufriu a censura por partida dobre, a do seu país de orixe e a moral, propia das sociedades anglosaxonas, onde non se lle permitiu publicar Lolita, que viu a luz pola primeira vez en Francia. Polo que parece ningunha forma de poder está libre dos seus fantasmas.