A tola do ático

A primeira mañá que Jane Eyre pasa en Thonfield Hall un pano vermello ondea nunha fiestra do ático da mansión. A imaxe (pertencente á adaptación televisiva da obra de Charlotte Brontë emitida pola BBC en 2006) provoca certa turbación na moza, que chega alí para traballar como institutriz logo de oito anos de privacións nun internado para orfas sen recursos. Coma de costume, o dono da casa, Edward Rochester, atópase ausente: os mapas e os animais exóticos disecados que decoran o seu despacho aluden ás súas viaxes de ultramar.

Joan Fontaine e Orson Welles como Jane Eyre e Rochester.
Versión cinematográfica de Robert Stevenson (1944).

Co tempo esa moza miúda, austera e aparentemente sumisa e Rochester, o home de mundo, trabarán unha fonda amizade, que por pertencer a dúas clases sociais antagónicas podería ser asimétrica, pero na realidade é de igual a igual. Jane Eyre é valorada por Rochester pola súa independencia e a capacidade de pensar por si mesma nunha sociedade de ríxidas costumes morais.

Jane Eyre supera o retrato idílico e un tanto frívolo da muller inglesa que facían Jane Austen e os seus contemporáneos, onde todo semella xirar arredor das relacións sociais, e as mulleres aparecen básicamente preocupadas polo seu matrimonio. Jane Eyre, vista no seu contexto (foi editada en 1845), é unha novela feminista; pon en valor un personaxe que, aínda sendo muller e con todo o que iso implicaba na Inglaterra do século xix, consegue valerse por si mesma apenas cos seus propios medios.

En 1966 Jean Rhys, unha crioula nacida na Martinica, publica Ancho mar de Argazo (Xerais, 2007, tradución de Manuel Forcadela). Rhys volve a Jean Eyre para darlles voz a dous personaxes secundarios da novela, o propio Edward Rochester e á súa primeira muller, a enigmática Bertha Mason, aquela que enarboraba o pano vermello para avisar á institutriz dos perigos do lugar, e que permanecía en cativerio no ático de Thonfield Hall. Rhys recrea a vida de Bertha co obxectivo de desenmascarar as ideoloxías subxacentes no texto de Brontë, no cal se tece unha realidade pretendidamente obxectiva a través de dúas verdades irrefutables, a do imperialismo británico e a do patriarcado.

O relato de Rhys iníciase en Xamaica, onde Antoinette Cosway (o verdadeiro nome de Bertha antes de contraer matrimonio) rememora unha infancia condicionada polas devastadoras consecuencias das Emancipation Acts de 1833. A súa condición de crioula convértea nunha desclasada, nunha branca negra, como se refire a ela a súa amiga Tia. Os odios fan que afloren e cristalicen as vinganzas outrora latentes: “Coméramos da mesma comida, durmíramos unha xunto á outra, bañarámonos no mesmo río. Mentres corría pensei que viviría con Tia e que sería como ela. Nunca marcharía de Colibrí. Non me iría. Non. Ao achegarme vin a pedra rugosa que levaba na man. Pero non vin como a arrebolaba. Tampouco a sentín. Só notei que algo húmido escorría pola miña cara. Mireina e vin que a súa cara se contraía, como se fose botar a chorar. Ollámonos. Sangue na miña cara e lágrimas na súa. E tiven a impresión de ollar para min mesma. Como nun espello”. A pedrada da súa compañeira, instigada pola turba significará o final da inocencia para Antoinette, ao tempo que agoira unha fonda soidade no futuro.

Cando, no segundo acto de Ancho mar de Argazo, Rochester toma o control do relato erixíndose en voz narrativa, o texto convértese nun campo de batalla discursivo. Rochester fala desde unha perspectiva de superioridade racial e sexual. O rexeitamento doutras formas culturais alleas é patente na hostilidade coa que retrata a illa, tanto os nativos coma a paisaxe: “Mentres cabalgaba fatigosamente detrás da miña muller pensei que todo era excesivo. Demasiado azul, demasiado púrpura, demasiado verde. As flores demasiado vermellas, as montañas demasiado altas, os outeiros demasiado próximos”. E asemade todo se atopa fóra do control de Rochester: “Unha enorme avelaíña, tan grande que pensei que era un paxaro, tropezou cunha das velas, apagouna e caeu ao chan”.

Primeira edición de Wide Sargassos Sea (1966)

Noutra pasaxe desta segunda parte, o medio irmán de Antoinette, Daniel Cosway remítelle unha carta a Rochester na que o advirte do perigo potencial que comporta aquela muller solitaria, exuberante e libre. Tras ler a carta Rochester deambula entre a vexetación sen rumbo fixo: “Entón pasei xunto a unha orquídea con longos ramos de flores castañas e douradas. Unha delas tocou a miña meixela e eu lembrei que un día collera unha para ela. Son coma ti, díxenlle. Agora parei, rompín unha rama e guindeina na lama”.

Rochester sucumbe por completo ao feitizo do descoñecido: “Era un lugar fermoso, salvaxe, impoluto, sobre todo impoluto, cunha secreta, estraña e turbadora beleza. E gardaba o seu propio segredo. Ás veces poñíame a pensar: o que eu vexo non é nada. Eu quero o que está oculto. Isto non é nada.”. E Bertha é o epítome da súa terra, da terra estraña. O home inglés instruído é incapaz de desvelar o enigma da complexa identidade feminina e colonial, e por iso trata de someter os seus medos ás institucións que o protexerán: o matrimonio e a lei inglesa. Daquela Antoinette pasa a converterse en Bertha, a pesar das protestas desta. Rochester e os seus contemporáneos vían a muller como unha virtuosa, sempre desde o punto de vista da lóxica victoriana; visión que non casa coa condición pagá e telúrica de que fan gala os habitantes das colonias, como acontece nunha escena entre Rochester e a criada Christophine cando esta lle serve café: “Proba o meu sangue de touro, amo. (…) Non é como esa mexada de cabalo que toman as damas inglesas. Coñézoas. Beben, beben a súa mexada amarela de cabalo e falan, falan, sempre mentindo”.

Cando recobra a voz na terceira parte da novela, Antoinette/Bertha explica o doloroso proceso de marxinación e illamento que conducíu á súa anulación definitiva no ático de Thonfield Hall: “Non hai espello aquí e non sei como son agora. Recordo de verme a min mesma peitear o meu cabelo e como os meus ollos ollaban para min. A rapariga que eu vía era eu mesmo ou acaso non era eu por completo. Hai moito tempo, cando era unha nena e estaba moi soa, tentei beixala. Pero o espello estaba entre nós as dúas, duro, frío e ennoboado co meu alentó. Agora levárono todo. Que fago neste sitio e quen son”.

O destino da crioula está indisolublemente unido ao lume, desde o momento en que os indíxenas queiman a casa natal de Antoinette, até o suceso que suporá a fin de Bertha e que paradoxalmente vai despexar o camiño da felicidade para Jane Eyre. Rhys suspende o relato no momento anterior a esa vinganza, a ese acto de xustiza poética: “Entón erguinme, collín as chaves e abrín a porta. Agora por fin sei por que me trouxeron aquí e o que teño que facer. Debía haber correntes de aire porque a chama palpebrexou e eu pensei que se apagara. Pero protexina coa man e volveu arder dándome luz ao longo do escuro corredor”.

A potencia do personaxe Antoinette Cosway/Bertha Mason fixo que co tempo se convertese en paradigma, tanto que a finais dos setenta, Sandra Gilbert e Susan Gubar cuñaron o termo The Mad Woman in the Atic, coma un clixé que definía simbolicamente un xeito de manter ás mulleres a raia, acusándoas de histerismo e enfermidade mental se non se comportaban dacordo cos canons que establecía o patriarcado.

Ancho mar de Argazo amosa o trasfondo de Jane Eyre, unha historia romántica que se sustenta na escravitude, na desigualdade e no racismo. A felicidade de Jane constrúese sobre o cadáver da tola, estigmatizada por ser unha mestiza. A novela de Rhys é unha crítica poscolonial e posfeminista, que aproveita as fendas do incipiente discurso feminista de Brontë para denunciar a perigosidade de calquera modelo de realidade sen fisuras.