Anna Akhmátova: o misterio da luz

Só o silencio me responde (Rinoceronte, 2007, trad. Ekaterina Guerbek / Penélope Pedreira) é unha selección dos poemas de Anna Akhmátova (1889-1966), ou Ana de todas as Rusias, como adoitaba chamarlle Marina Tsavetáieva.

Na súa xuventude Akhmátova formou parte do acmeísmo, un sistema poético que se opuña ao simbolismo finisecular e, en xeral, renegaba de toda a literatura rusa anterior; Osip Mandelhstam definiuno como a “nostalxia pola cultura universal”.

Akhmátova foi musa de Modigliani. Debuxo de 1911. 

 O termo acmeísmo provén do vocablo grego “akmé” (‘perfección, florecemento, cumio’) e os seus integrantes pretendían restaurar o valor do cotián, fuxindo da excesiva demagoxia da linguaxe. A primeira Akhmátova constrúe os seus versos desde a preponderancia da imaxe, buscando a depuración sintáctica, e o seu principal argumento é o amor. “Acompañei o amigo ata o vestíbulo, / demoreime no po dourado da luz. / Dende o pequeno campanario veciño / chegaban uns sons importantes. / Abandonada. Que extraña verba. / —Acaso son unha flor ou unha carta? / Pero os ollos xa miran con severidade / no cristal que se vai ensombrecendo”.

Trala revolución bolchevique de 1917 a literatura queda supeditada á doutrina, convértese nun obxecto de propaganda máis. Numerosos escritores comezan a ser perseguidos, outros toman o camiño do exilio. Akhmátova decide permanecer en Rusia, e segue publicando durante uns anos; logo a súa voz apágase durante máis dunha década. Akhmátova (xunto a Bulgakov, Platonov e Mandelhstam) negouse a xurar fidelidade ao partido durante a celebración do I Congreso de Escritores Soviéticos (1934), onde se puxeron os alicerces sobre os que se edificaron as teses do realismo socialista. Nese mesmo ano escribe os versos premonitorios d’O derradeiro brinde: “Brindo pola casa devastada / pola miña vida adversa, / pola soidade compartida / e por ti brindo. / Pola mentira dos beizos traidores, / polo frío morto dos ollos, / polo mundo brutal e cruento, / polo que Deus non salvou”.

O nome de Akhmátova estivo proscrito durante o estalinismo, até o punto de que na época do inquisidor cultural Zdanov foi acusada pola crítica oficial de “prostituta e monxa”. A pesar das persecucións e humillacións Akhmátova decidiu non exiliarse, a pesar de todo sempre considerou a súa relación con Rusia como a dun amor correspondido: “Son a vosa voz, o calor do voso alento, / son o reflexo do voso rostro. / É inútil o tremor das vosas ás incertas. / Igual estarei convosco até o final / Por iso me amades con ansiedade / no meu pecado e debilidade/ por iso nunca / me preguntastes nada sobre el / así como a sombra quere desprenderse do corpo / así como a carne quere separarse da alma / así quero ser eu agora ser esquecida” (A moitos, de Anno Domini MCMXXI).

Anna Akmatova (1914). Nathan Altman

A poesía de Akhmátova parte dun ton melancólico e logo muda cara aos temas sociais e morais, que retratan con crueza a traxedia rusa do século xx. O arrepiante relato poético Requiem (1935-1940) reflicte o drama das nais (entre elas a poeta) que agardaban ás portas das prisións polas noticias dos seus fillos. Foi unha muller de “labios amoratados” a que impulsou a Akhmátova a escribir: “—Non podería vostede deixar constancia de todo isto? / E dixen / —Podo / Entón algo semellante a un sorriso deslizouse polo que antes fora o seu rostro”. Akhmátova, como noutras ocasións, queimou o manuscrito por medo a ser arrestada, pero os poemas foron circulando vía samizdat a través de amigos que os copiaban e os aprendían de memoria.

Akmátova e Pasternak na década de 1940.

No seu Martirologio, o cineasta Andrei Tarkovski describía á poeta do seguinte xeito: “Devorábaa a nostalxia por esta vida, que é horrible, carnal, espiritual e libre se se profundiza no seu sentido”. Porén Akhmátova asumiu sempre con grandeza o seu destino: “Uns van polo camiño recto / outros camiñan en círculo / e agardan a volta ao fogar paterno / ou o retorno da amiga doutro tempo. / Máis eu ando e tras min vén a desgraza, / non vou recto nin torcido, /senón cara a ningures e xamais, / coma un tren contra o abismo”. Durante máis de dúas décadas (entre 1940 e 1962) vai escribindo aos poucos o seu testamento literario, Poemas sen héroe, unha crónica alegórica que parte do ambiente da súa mocidade en San Petersburgo, atravesa a devastación bélica de Leningrado e conclúe no “gran silencio”.

O nome de Akhmátova foi rehabilitado en 1987, durante a glasnot. As súas obras, que circularan de xeito fragmentario e clandestino en edicións samizdat puideron reeditarse e coñecerse dentro e fóra de Rusia. Desde aquela increméntase o interese e o misterio por unha poesía que perdura como unha fráxil lapa no corazón do tempo: “E ti chegaches a min como unha estrela coñecida / fuxindo do tráxico outono, / cara aquela casa desolada para sempre / de onde saiu unha bandada de poemas incinerados”.